Uniwersytet Wrocławski

Jak przebiega awans społeczny w środowisku akademickim? W jaki sposób pracownikami naukowymi zostają ci, którzy – np. z powodu biedy – mieli na to statystycznie małe szanse? Jak czują się w trakcie tego procesu? W państwach takich jak Polska i inne kraje postsocjalistyczne niewiele jest badań na ten temat. Dziś, kiedy coraz częściej mówimy o nierównościach społecznych i ludowej historii Polski, najwyższa pora przyjrzeć się podobnym zagadnieniom również w samej akademii.
Punktem wyjścia do naszej rozmowy będzie książka „The Biographical Experience of Entering the Academic Profession: Popular-Class Lecturers at the Post-Socialist University” (Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2023). To rezultat kilkuletnich prac zespołu kierowanego przez Kamila Łuczaja, skoncentrowanych na biografiach awansujących społecznie wykładowców uniwersyteckich – czyli osób, które „uciekły od zbiorowego przeznaczenia swojej klasy”, jak pisał słynny socjolog Pierre Bourdieu. Oprócz wywiadów biograficznych z osobami, które doświadczyły awansu, rozmawiano też z członkami ich rodzin znajomymi i współpracownikami.
Badania pokazały, że kariera akademicka osób, które nie posiadały np. rodzinnych tradycji inteligenckich, wiązała się z licznymi utrudnieniami. Należały do nich także negatywne emocje związane z poczuciem utraty więzów rodzinnych (m.in. badani zaczynali mówić nieco odmiennym językiem, poprawiać błędy rodziców), wstydem spowodowanym sytuacją materialną (noszeniem szytych w domu ubrań, jedzeniem wyłącznie produktów z własnego pola etc.) lub syndromem oszusta (przeświadczeniem, że nie zasługuje się na sukces, wynikającym z braku wiary we własne kompetencje).
Jednocześnie z badań wyłania się obraz różny od tego, który stworzył Bourdieu, by opisać szkolnictwo wyższe we Francji w drugiej połowie XX wieku, cechujące się sztywnymi podziałami. Aby opisać wyniki przeprowadzonych wywiadów, nie wystarczy odwołać się do mechanizmu prostej reprodukcji (zgodnie z nim „dzieci stolarzy zostają stolarzami”), lecz należy uwzględnić specyfikę kontekstu postsocjalistycznego, w szczególności konsekwencje transformacji ustrojowej i upowszechnienia szkolnictwa wyższego w latach dziewięćdziesiątych. Te ostatnie spowodowały, że o awans jest łatwiej, lecz osoby awansujące odczuwają konsekwencje dewaluacji dyplomów i spadku prestiżu profesji akademickiej. Dodatkowo mobilność społeczna w górę wiąże się z kosztami emocjonalnymi, choć może w mniejszym stopniu, niż wskazywał Bourdieu (a to ze względu na – podsycane przekazem ideologicznym PRL – przeświadczenie o powszechności awansu w Polsce).